top of page

CREADORES

29042020-DIP 3.jpg
29042020-DIP 3.jpg
dida aguirre copy.jpg

DIDA AGUIRRE - Quechua

Poesía:

 

Upa mayu

Wayqon pampam

qala chakichalla

puriq,

pukiuwan

parawan itay

itaycha,

 

sapachallayki

rikurikunki

tutayaq

kuchukunamanta

maqta weqenchikwan

hapi hapilla

rimarispa,

wañuriyta muskipayaq azulejuy

qori ñawi chuspi

qanmi purinki

llaqtan llaqtan

putka upa mayuwan

sutinchik, yupinchik

mayu

timpuypi

hatarichispa

 

chaymi

chaynañataq rikurimunki

llapa mayukunawan

qaparikuspa

Upa niq mayu.

inin rono copy.jpg

ININ RONO - Shipibo-Konibo

negma coy 2 copia.jpg

NEGMA COY - Maya Kaqchikel

dida aguirre copy.jpg

DINA AGUIRRE - Quechua

 

(PERÚ)

Poesía:

 

Upa mayu

 

Wayqon pampam

qala chakichalla

puriq,

pukiuwan

parawan itay

itaycha,

 

sapachallayki

rikurikunki

tutayaq

kuchukunamanta

maqta weqenchikwan

hapi hapilla

rimarispa,

wañuriyta muskipayaq azulejuy

qori ñawi chuspi

qanmi purinki

llaqtan llaqtan

putka upa mayuwan

sutinchik, yupinchik

mayu

timpuypi

hatarichispa

 

chaymi

chaynañataq rikurimunki

llapa mayukunawan

qaparikuspa

Upa niq mayu.

inin rono copy.jpg

ININ RONO - Shipibo-Konibo

​

(PERÚ)

Poesía:

​

Ea riki Shipibo-Konibo

 

Ea xoxoa iki rabe  jati axemerainoax

senenbires itan senema

Shipibo-Konibo.

Ea baketian, ea jawe onama inontian

jawen onan joakan bata en xea iki noeshaman abaikin

itan jawe onanxomabi, ea naikita iki Shipib-Konibo.

Jawen xetinshaman mai ikianko ea xoxoa iki,

ea nia iki jawen metsairabo jati ikainko

jawebi rakeyamai,

jaa querubines ointikomabo, Shipibo- Konibo,

jaton tarin ea rakokatitai.

Ja metsaira jain jati bebon

en nokoa iki manxanbo, shawanbo itan maxobo

wetsabo tsinkiti, wetsabo piaanani

jain kati onantikoma.

ea raketa iki jaton retenaketian

jatoki ea jonekatitai.

 

Westiora nete…

ea wenita iki itan ea iikaina iki

pimisbo meran itan moa manokanabo

jato bebon ikainoax ea koshi baneta iki

eara moa rakeyamai jato sinati keotainbi

ea riki jishti, ea riki shipibo-Konibo.

 

Ea riki  Shipibo-Konibo

itan jashaman ikax winotai nokon jatibi ponotibi

eara iikaira nii jonibo meran

enra aabainai kenmakin nato jema manota,

jain kati onantikoma, itan kayayoma.

Jemara oxa iki,

mawatabo jiriabora iibainkanai

joniranox ikanai

Jatibi moa senenketian.

negma coy 2 copia.jpg

NEGMA COY - Maya Kaqchikel

​

(GUATEMALA)

Poesía:

​

Peraj  taq  sipanïk

Jun  po’t  man  choj  ta  nich’on  chawe’

rija’  nusik’ij  jun  pach’un  tzij  chi  re  awanima,

jun  po’t  man  choj  ta  yatruküch

rija’  nuq’etëj  ak’u’x,

jun  po’t  man  choj  ta  yatrupïtz’

rija’  numalaläj  ruwa’  ak’u’x,

jun  po’t  man  choj  ta  yatrukïch

rija’  nuk’ät  nub’onij  ach’akul.

 

Jun  po’t  nuk’üt  chawe’

Jarupe’ setesïk ruxak’om  pe  ri’  rik’in  ajowab’äl

richin  ruk’aslemal

chuqa’  richin  qak’aslemal.

 

Jun  po’t  nutzijoj  chawe’

achike  rub’eyal  yataläx  pe  chi  ruxe’  ri  aq’al  richin  kamïk

achike  rub’eyal ri  b’onil je’ nikiyoj  ruwäch  ri  tz’ilanem

achike  rub’eyal  nichajïx  ruch’akul  Qate’ ruwach’ulew.

 

Ri  po’t

re jun pach’un tzij ri xkib’än kan ojer qawinaq, ütz k’a naq’etëj

re jun  ojer  tzib’awuj, b’atz’  rub’anikil, re man  xetikir  ta  xkichüp  kan  ruwäch  ri  emajonela’

ri po’t’  nuk’asb’a’ qab’anob’al

rija’  etamab’alil, rija’ na’ojinïk, rija’  jun  k’äs  cholq’ij.

 

Toq  nitz’ïs  kichi’  jun  ka’i’  peraj

nikitz’ïs  k’aslem

nikitz’ïs  na’ojil

nikitz’ïs  uchuq’ab’il je’, k’aslemal pam taq sotosïk

nikipach’uj  ch’ab’äl

nikipach’uj  nima’etamab’äl

nikipach’uj  b’ix

nikipach’uj  tzij, qatzij  ri  niqach’ab’äj  jantape’,

taq peraj sipanïk yojkib’ochi’ij  rik’in ri  poch’on

rik’in  ri  pajon

rik’in  ri  k’ajin

rik’in  ri  kumatzin

rik’in  ri  b’aq’otin…

 

Toq  jun  po’t  naläx

chi  ruxe’  ruq’a’  taq  tra’s

chi ruwäch  qatata’  q’ij,

k’o  chi  nqaya’  ruq’ij

k’o chi niqajo’ chi’el niqajo’ qach’ala’l.

 

Xub’ij  kan  rute’  wati’t

“Wal: Tak’awomaj  chi  re  apo’t ri  nayäk  kan  chuqa’  tak’utuj   chi  re  ri  nawokisaj  chi  katruchajij”.

yana lema copia.jpg

YANA LEMA - Kichwa

(ECUADOR)

Poesía:

 

María mulata

 

ñuka ñawi kanta katinmi

María mulata

 

kampa wasipi

kampa llaktapi

maypi kampak kiwakunata kuyaytapash allichinki chaypi

 

kutinpash ñuka ñawi kanta katinmi

kampak yana wasipi

kampak yana tutapi

kampak yana pachapi

chaypash kampa ñawita rikushkantin

ninan llaki kakpipash

ñuka yana ñawi rikuypash kushikunmi

 

ñuka ñawi katikta hawata rinki

chay kampak yana aychata

yana shunkuta

yana rikrakunata

chay kampak rikrakuna paskashpa pawachun

shuk mundukunata

chayshuk vidata paktachun niniy

 

murukuna tarpushka yana pampapi

shuyakuk

ñuka mamapa

sipushka yana ñawipak

kampa wakayta mañani

María mulata

rufino chuquimamani valer copia.jpg

RUFINO CHUQUIMAMANI - Quechua

​

(PERÚ)

Relato:

​

ATUQMANTAWAN UWIHAMANTAWAN

 

Narrador: Nazario Choque Mayta 84 años Sollocota, Azángaro.

Recopilador; Nonato Rufino Chuquimamani Valer. Azángaro - Puno

 

May ayllupich ari uwihakunas kaq kasqa. Chay uwihakunaqa mikhuqcha riki pampakunata, urqukunata ima rinku; chaypitaqsi huk achka millwayuq mama uwiha unu rarqhaman urmaykurqusqa. Kay Uwihaqa chay rarqhapis sapallan qhipapusqa.

 

Uwihaqa sapantaq, chirimantataq kayhinatas yuyaychakusqa:

 

- ¡Imatataq rurasaq kunanri! ¡wañupullasaqpunich ari! ¡Maypich ari kumpayripas, ayharuypas! ¡Ima runallapas yanapaykuqniy rikhuriykamunman. Kay uraspaq pitapas munayman - ñispas Uwihaqa llakipaykukuchkantaq, yuyaychakuntaq.

 

Maypichus uwiha tiyan chaypiqa atuqkunapas tiyallantaq. Chaysi ari chay tutaqa huk hillu Atuq chay unuman urmaykusqa Uwihataqa tupachisqa, chaymantataq kusisqaraqtaqsi taytakuman tukusparaqtaqsi kayhinata ñisqa:

 

- ¡Yaw aka susu! ¡Qamri imatataq kaypi kay urasta rurachkanki! - ñispa qhari kunkamanta ñiykusqa.

​

​

​

​

gonzalez sanchez luis copy.jpg

LUIS SÁNCHEZ GONZÁLES - Chichimeca

(MÉXICO)

Poesía:

​

Dö’ñu

​

‘Met’o bi jar k’eñö,

rá do mir paxi

(xifdo).

Bi ndui har hai

ne rá mui bi ts’ir nsuhñö.

 

Bi ndui ha ‘nar dehai,

‘nar ‘ñu mader tiñö

Nk’omi ‘yeza bi ‘yent’ir ndöhi,

hinjontho da tsawir hñöndo.

 

‘Met’onbi jar k’eñö

rá ñö bi nt’ögi

xar mbor mfeni.

Nubya ya jeya bi ngui

ma mfenihe.

 

‘Ra ya p aja ya ‘ye xa fonts’i

de rí ndo’yo, ‘ra ya pa ndo’yo

di hoe ‘ra ma n’a,

di jóhe nu’bu di ‘yohe,

mí dada nö’ö bi mot’i

rá t’u ma da ‘yo’i.

 

Di öhör k’eñö

rá t’i xar xita,

ma da pont’i rá xi

nu’bu ya wa da tsits’i.

percy borda copia.jpg

PERCY BORDA - Quechua y Machiguenga

​

(PERÚ)

Poesía:

 

UTULU TAKIN

​

Utulum

Chuska wallpata

Tamboy plazachapi

Sumaqllataña asirisparaq

Tusupayachkan

Mana taytan musyanankama

Mana maman yachanankama

 

Sichus maman sichus taytan

Musyaylla musyanqa

Yachaylla yachanqa

Warakanwanchá

Siqullunwanchá

Siqulluypaq siqullunqa

Yuyayninpas chinkanankama

 

Chaychá qari

Chaychá maqta

Hawkalla purinqa

Qasilla kawsanqa

Kay pachapi

Wiña wiñaypaq

gladys potosi copy.jpg

GLADYS POTOSÍ - Kichwa Karanki

​

(ECUADOR)

Poesía:

​

RUMI KANI

 

Mana charini arawita

shunku nishkata rimakrini

mana charini shunkutapash yuyashkani

rumilla kani yuyashkani.

 

Ari rumi kani,

Wakak rumi,

asiyk rumi,

yuyak rumi,

yachak rumi

warmi rumi.

 

ñuka aycha utukupika,

Sumak nina hapichikun hatun tayta,

pukunawan ashta atiyrikun

shunku ama tutayachun.

 

Ari rumi kani,

Wakak rumi,

asiyk rumi,

yuyak rumi,

yachak rumi

warmi rumi.

 

 

Warmi rumipash shunkuta charishkani

Hatun, pankalla, puka shunku

Punchapampa, kunuklla,

Milla, ninashina.

 

 

Ari rumi kani,

Wakak rumi,

asiyk rumi,

yuyak rumi,

yachak rumi

warmi rumi.

washinton cordova copia.jpg

WASHINGTON CÓRDOVA - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

AMARUQ CHURIN

 

Tiqsi muyuq khatatayninwanmi

rit’i orqokuna upallarqa,

qapariyninta t’uqyarichispan

qayrayasqa Qorilaso chayamurqa,

wiñay kawsaq Anqoaylluhinan

antawaraq sunqunta kicharirqa

hanaq pacha ankahinataq

waylla ichutapas qaparichirqa.

 

Amaruq churin chayaramuqtinmi

lliw llaqta runaqa sayarirqa,

“lechucero” puka punchunta churakuspan

Walaychoqa plazaman yaykurqa,

Yawarnintapas ukyayta munanmanhinan

qayra Mishituta pukllapayarqa

wañuywanpas tupayta munanmanhinataq

wakaq waqranpipuni rikhurirqa.

 

Aya takikunata yuyarispanmi

Maria Angola chinliliykamurqa

lliw llaqta runataqmi huk rimayllapi

Apu Qaqansamanta mañakurqaku

¡Ama wañuychu Qorilazo wawqellay…!

¡Kawsachun Pancho Gómez Negrón …!;

hinallapin illapa tuqyarirparin 

Walaychon qariy qariraq, makinta huqarispa

chumbivilcano runakunata napayukun.

   

¿Maypin purimurqanki Walaycho

wayanay raphranta mastarinankama?

¿Inti taytawanchu tupamurqanki

Killaq wiqintachu pichamurankipas?

ripusqaykimantapachan wawqellay

phiñakuyta wiñarichispa

pacha achikyay rikhurimunankama

llaqtaykuwan kuchka, kaypi tarikuyku.

 

¿Maytan rirqanki Qori Lazo

hanaq pachata anka qawarinankama?

¿Wamanikunawanchu purimurqanki

Qarwarasu apuwanchu rimamurqanki?

saqiwasqaykikumantapachan wawqey

kusikuyta raphapapachispa

musuq punchaw hamunankama

aylluykuwan kushka, kaypi kachkaniku.

 

Maypin kamuranki Qolqermarkino

nina rawray llanthuta q’uñichinankama?

¿k’irisqa k’anchaykunatachu huñumuranki

orqopi layqawanchu purimurqankipas?

lluqsisqaykimantapachan wawqey

llaqtaq takinta takiykuspa

mana allin kawsay chinkanankama

llaqtamasiykuwan, kaypi tarikuniku.

irma alvarez copy.jpg

IRMA ALVAREZ CCOSCCO - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

 

MAYU

 

[Taki] Mayu mayu mayu mayu,

kutichipuway wawayta

kutichipuway sunquyta...amahina.

 

Kutichun takiqman tusuqman...wawacháy.        

Maypiñam wawachay

paypiñam sunquchay,

wiñaypaq maskhayki.

 

Kutiriyraq makiyman

kutiriyray suyquyman,

llampu kurkuchaykita

marqarikuspa lulurinaypaq,

Kutiriyraq ñuqaman,

umachaykita samarisaq

ama imamantapas manchakunaykipaq.

 

Kay ukhun karay k'iriymanta

wawan chinkachik runallam yachan.

Kay k’arariq nanaymanta,

hampipas yachanchu,

waqaypas susiyanchu.

 

Unun chinkachik allpata

para thaniyanqa,

yarqa suchuyanqa,

mayu puririnqa.

 

[Taki] Mayu mayu mayu mayu,

qhipiripuway wawayta,

pusaripuway sunquyta

qamlla wawayta.

 

Thaskichun, pukllasun, kusikuchun wawacháy. 

Mayupim wawacháy

ñanpiñam sunquchay

wiñaypaq waylluyki.

 

Nunaymanta, wiksaymanta,

yawarniymanta wawalláy,

wiñaypaq luluyki.

dina%20ananco%20copy_edited.jpg

DINA ANANCO - Awajún - Wampis

 

(PERÚ)

Poesía:

​

Auju

 

Kiarai, etsa  kanak weakai,

Ameka utñaitme

Turasha Nantu tákau wainiakum

Nantu takatin nekapeakum

Shir wake mesemar utñaitme

Antakrika utmain utñaitme

Jikajikamat utñaitme

Urukamtain utea tamaka

Aishri Nantu ajapa ikukmau asa utñaiti

Turamin aiñawai uun aiñaka

Yuwisha suritujakmau asa

Shir yurumin asamin

Suri asamin aishrum ukurmakin tutaiyaitme.

 

Miñasha, ishishkisha, ashismasmeksha ujattsakia

Tui nuwe penkermarisha aa

Wisha ichinkachin najantan unuimartaj

Yamaika, ichinkachika, pininchika najantaka shir nekatsji.

 

Nuwech iñaktursakia

Miñak iñaktursakia

wisha unuimartaj.

macedonio villafan copy.jpg

MACEDONIO VILLAFÁN - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

PITSQAY

MAMAPA TAKIN

 

Nawpa patsa tsaynoo karqa, niyarqan awilukuna.

Qampis tsaynoomi nirqayki.

Niyanqaykinoo kanqa, mamallay.

 

Wanushqayki, kawaykanki.

Aywakunki, kutiramunki.

Upikurinki, rawraramunki.

Illakaarinki, yuriramunki.

Imayka killanoo, imayka intinoo.

 

I

​

Urpi yupi, winchus yupi uchpachoo.

 

Pitsqay hunaq uchpata mashtayarqaa punkuchoo,

Hanankunata mayuchoo taqshanqantsikyaq 

“mamantsikpa haynin wayinman yaykunqa”, niyarqaa.

 

Urpipa, winchuspa hapaynin yupiyki, mamallay.

Musyayaanam:

Paariykanki rara hirkakunapa, rahukunapa.

Tumaramunkiyan.

Yarpaarinki raslla tukuy kaawayta.

Waqakuytapis, kushikuytapis.

 

II

​

Tsaypita chaarinki hanaq pachaman.

Tsaychoo kikikillana puriykanki chusyaq pampapa.

 

Wamayanki hapallayki karnin.

 

Waqanki. Shunquyki ampikurkun.

 

Hatun mayu kuchunman chaarinki. Wanuy mayu tsay.

Awilukuna, taytayki, mamayki, ninqannoo.

 

Tsay mayupa tsimpanayki.

 

III

​

Mayuta tsimpanaykipaq rikachakunki.

Kantsu tsaka.

Yapay waqanki. Tamya wiqiyki.

 

Karupita allqukuna aniqta wiyarinki.

¿Pipa allqunkunaraq?, ninki.

Qamkama ayllukashqa chaarayaamun.

¡Kuyaypa waatanqayki allquykikuna, mamallay!

 

Hiruruyaashunki chupanta awishpa, kushishqa pintikachar;

makiykita, qaqllaykita laqwar kuyapaykuyaashunki.

Wiqiykita tsakiratsiyaptin, wamayayniyki aywakun.

Shunquyki atsikyaarin.

 

Tsaychoo kaykaayaamun llapan allquykikuna:

Yaku, Puma, Wayra, Tamya, Killa, Illapa, Inti, llapan...

Yana kaqkuna ayllukashqa, chupanta tinkutsishpa

waskata awarir mayuman patsaaratsiyan.

Tsakayki kanna.

Tsaypa tsimparinki ankashlla.

 

 

IV

​

Aywaykanki hatun naanipana.

Shumawlla hirkata witsaarir tikraykunki.

Rikaykunki mana ushakaq pampata,

pasaypa waytalla tsaychoo, 

imayka turmanyaykuna ramakashqanoo.

 

Tukuy pishqukunam mana ushakayta qutsuykuyan.

 

Tukuy mikuykuna allaapa shumaq waytaykaayan.

Papakuna, harakuna, tarwikuna, abaskuna, pushpukuna…

Imaykapis. Mama pacha waytakuykan.

Allaapachi wachaykuyanqa, ninki, ayllukuypis mana ushakaq.

 

Tsaychoo uryaykaayan achka nunakuna, ullqupis, warmipis.

Qurapakuykaayan. Qampis kushillapa ayllukaarinki uryaq. 

Riqirinki unayna wanushqa nanaykita.

Pay willapaarishunki llapan wanushqantsikkunapaq.

Kaychoo kushillapa kakuyaa, nishunki.

Waraynin tinkutsishunki taytantsikwan, awilukunawan,

llapan qurpantsikkunawan. Marka mayintsikkunawanpis.

Tapukurinki karu markakunachoo qurpantsik wanushqakunapaqpis.

Paykunawanpis tinkushunmi, nin. 

¡Imanooraq llapaykikuna ayllukar kushiriyanki!

Itsachi kushishqa takiriyanki.

juan carlos mamani copy.jpg

Juan Carlos Mamani - Aymara

​

(CHILE)

Poesía:

 

JAKAWIXA SARJIWA

(de Ocarina del frío, 2005)

 

Jakawixa sarxiwa

ch’umphi yuqalla sarxi

ch’iyara thakinakana phaxsinakata chhaqxiwa.

Kunturinakampi, sirinatanakampi iru wichuta

mä jayp’u markata saraña uñxapxiwa

¡Llaqita taykanakaxa jachapxi

Pachamama uta anq’anakana jachanaka qurumipxi!

 

Jakawixa sarxiwa

ch’umphi yuqalla sarxi.

Ch’iyara thakinakana phaxsinakata chhaqxiwa

warina thakinakapa sapaki  qhipari

tunquna samkanakapa

wakullanakana sumajañapa sapaki qhipari.

sapakiw achilanakaxa punchunakampi

qhantatiru uñjasa qhiparipxi

¡Llakita taykanakaxa jachapxi

Pachamama uta anq’anakana jachanakaxa qurumipxiwa!

 

Yuqallaxa sarxaruwayi,

kantuta chuyma chhaqtata unch’ukiwi.

mä ina uruki sarxaruwayi

jach’a marka kusikusina chhaqapxi.

K’ink’u jakañaampiwa sarxiwa

machaqa phaxsinakata qhiphana sarxiwa.

¡Llakita taykanaka jachapxi,

Pachamama uta anq’anakana jachanakaxa qurumipxiwa!

palomino niel copia.jpg

NIEL PALOMINO - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

URAY WIRP’AYKIKUNA

​

                                                          ISKAY

                                                              man  Ch’iq

                                                         tasqa Mis  k’i La

                                                      rankha. Wichay Simiy

                                                   kimantapas  Aswan Rupha.

                                               Kimray Simiy   kimantapas As

                                             wan Lla w s a.    Sapa Yarqawaq

                                            tin Llaq wa ku      nay. Sapa   Ch’a

                                          kiwaqtin Qallu         kunay.  Chi q aq

                                      Q’uchukuyman            Haykuna  Punku.

                                     Uray Simiykiqa             Hawa Simiykihina

                                   punim. Sapa Mu               naspa  Sat’ikunay

                                   paq Wirachasqa                T’u qu cha.  Puqu

                                  Papayahina Llus                 k’a Aychayuq. Hari

                                kayniypa  Sut’uy                    ñinkunaq  Phanchi

                             rinan. Llapa Aycha                    K’aspiypa Kawsay

                             say Ununta Ch’uy                      maq. Mana K’irikus

                              palla  Latanus Ay                      cha  Mill p’uq  Si mi.   

                               Mach’aqwayñiypa                   Aswan   Munasqan

                               K’uchu. Chankay                    ki k u na q   K’iqllun

                                manta Phanchiri                    muq A chan qay ra. 

                                 K’u ku U qay pa                  Kusa  La q’i ya chiq

                                Hurnu. Chiri Tuta                ta p a s  Ki cha kus

                                pa lla   Ka na yuq               Simi. Tu k u y Qhari

                                 kayta Llalliq Yana          T’ u q u.  K a w s a y

                                  Yawarpa  Sa phi           cha ku nan  Wa chu. 

                                   Huq’u Ruphaypa        T’ i n p u q  Q u cha.                                            

                                    Achkhakama Wa       ñu na  S a p a ll an

                                      T’uqu. Ruphalla      ña  Llawsaq  Phull

                                        purinan Pukyu.    Manan Inti Chawpi

                                          P’un chaw  pi    Ch’ila  Ru mi pas

                                            Q’u lan c h u   Uray Wirp’aykiku

                                               naq Q’ulas   qantaqa. T’uquy

                                                kiraykullan  Wa ñuy manta

                                                    pas Ku timu saq U n u

                                                        man  Tu k u s p a,

                                                            W a yra m an

                                                               Tukuspa.

noè roquel yool copia.jpg

NÓE ROQUEL -   Maya Kaqchikel

 

(GUATEMALA)

Poesía:

​

Kik’utunik qawinaq.

 


Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’
Choj men,
choj moy,
choj achi’el xa ta majun achike’ ta chi qawäch,
ütz chi qe nikamisex ojer kib’anob’al qati’it qamama’,
manäq il ta chi qe
xtuqirirej el ya’.
Xk’is chi ri’ ri paq’uch,
ri moloj je’, ri to’onïk.
Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’

 

II


Achike’ na xtikib’anala’ ri juley
xa rik’in ta rïn ütz nuwäch.
Achike’ la ma ye’ok chwe la juley cerote la’
man ta chuwa’q, man ta kab’ij, man ta jun chik ta q’ij.
Xik’o qa re jun q’ij re’, ütz nuwäch ya estuvo
xiwa’, xisamäj, xinb’etija’ pe ya’,
yikikot, ütz nuwäch ya estuvo
ütz kiwäch ri enuk’ajol, ri enumial,ri wixjayil,
ri wach’alal, ya estuvo.
Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’

 

III

 

Ruma xqak’en apo kiwäch ri kaxlani’,
ak’uchi’ la xqaq’oq’oj kan ri p’ixab’anïk je’,
kitzij ri qati’t qamama’
ruk’u’x qana’ojil
ruchuq’ab’il qatzyaqb’äl
rukusaxik qetamab’al
pa qatz’ib’anik, pa rub’anik k’ot, pa qab’oninik,
pa qaq’ojomanik, pa qaxajonik,
pa rupab’axik jay, pa rutz’etik ri ka’j,
pa rutz’etik ri setelem je’.
Xqajalwachij ri etamab’äl chi rij rusamajixik ri ulew
xqamestaj rusamaj ri ik’, ri q’ij, ri sutz’,
ri kaq’ëq’, ri kab’raqän
rujalwachinik ri ramaj pa k’aslem
rub’eyal ri q’ayis aq’om
ruq’ij niqasik’ij qach’abäl, qatzij, qab’ix,
ruchuq’ab’il kik’ojlem qati’t qamama’
chuqa’ achike’ la ri nixajanix ronojel.
Xrajch’ix k’a el chi qak’u’x
ri quchuq’ab’il
qachajinel, qachb’il
qanawalil, qatijonel, qach’umilal.
Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’

 

IV

 

Xqamestaj chi ütz yeqoyoj
yeqanataj ri uchuq’ab’il
e rajawal, echajinel kichin ri k’ojlem je’
ri wachinäq, ri ruwäch ulew, ri winaqi’,
ri chikopi’, ri setelem je’,
ri xe’ik’o’ yan apo chupam jun chik setelem:
richin yeto’tzoloj qik’in
richin yojkito’
richin niqakawomaj chi ke
richin niqajech pa kiq’a’ jun kisipanik
richin yetz’uye’, yemeje’, yek’ok’an qikin.
Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’
V
Manäq niqaya’ ta ruq’ij achike’ xkikowisaj pe qati’t qamama’
la re’ xeyoq’,
la re’ xetze’en chi kij, la re’ choj xb’alix chi kij
jun chik na’ojil man qichin ta.
Choj niqachojmij, xa majun nuya’ ta ri ramaj.
Xa matyox na re’ xoqa’ qa nusi’
xa matyox na re’ xitikir xib’e’ pa awex
xa matyox xk’achoj pe nuja’ch
xa matyox xoqa’ qa chwa jay nujal
xa matyox na re’ xitikir xinpab’a’ la ti wochöch
k’ach ta la ruwäch xtinb’än, son babosadas.
Choj koj k’ase’ ya estuvo.
Tiqab’ij
Choj ke la’ tub’ana’

gabriel de la cruz copy.jpg

GABRIEL DE LA CRUZ - Quechua

 

(PERÚ)

Poesía:

 

Wañuy taki

                                                   

Kuyay wawachallay, kuyay churichallay

maytam ripuchkanki, maytam pasachkanki.

tiyanay iskinachapi, yana chiririnkachay

amaya wawallaytaqa, apakullaychu

amaya churillayta, pusakullaychu. 

Comadre, compadre, qarkaykaysillawaychik

kuyasqay wawachayta, churillayta…

Piniytaq mayniytaq, ñuqallayta qawallawanqa

sapaymakani, wakchamakani

wañuylla ripuylla, qaypallawatin

piniyraq mayniyraq, pampallawanqa

amaya ripullaychu, amaya pasallaychu

kuyasqa churillay, kuyasqay wawallay. 

(…) Chisituta tukulla waqaptin sunqullay rupaq wiqita waqara,

musquchallaypi asisqanki, uytuchallaypi pukllasanqui

kusisqa waqaspaymi, wayta chawpichampi puñuykachisayki

kayllay rikrachaypi kuyaykullasqayki,

hay triste vida, hay triste suerte.

Sapallay waqachkaqta dejaykullawanki

sapallay llakichkaqta saqiykullawanki

intillachu kawaq, wayrallachu kawaq

yupikita lastruykita, qawa qawarispaycha, qipaykita qamuyman.

nayda mota png copy.png

NAYDA MOTA - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

WAIRAPA QARAWIN: (cantos de aura)

 

1.- KUYAY PUYU:

Urqun qasan

Kallpaq puyu,

Auqillamapi

samariq kuyay puyu,

waylluy millwa qinam puñullachkanki

 

Wiqiki pachamaman

 chayarimuptinmi

kusi kusi,

mama sarapas,

llapan kawsayniykupas

kuyayllapaq wiñanku

 

Kuyay puyu,

pachamama kusirichik,

kuyay puyu,

allpapa sunqun llantuykamuq

Kuyay puyu,

Llapan llaqta kusirichiq.

ines acosta chavez.jpg

INÉS ACOSTA - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

Llullu chuqllucha

 

Llullu chuqllucha, yakuy yakucha,

Miskiy miskicha, añallaw,

Kachuchakuruykiman.

Siw killa,… siw wata …

Upallachallam ripukun

Mana musyachikuspa

Chayna punim hampas

Llullu Chuqlluchallay,

Punchaw manaraq tutayaykuchkaptin

Tasu saraña rikurirunki,

Llampu sunquchaykipas rumiyarunñam.

Killapas, watapas ripuchun,

Manam qarkasaqchu,

Ichaqa sunquypa rurun,

Llullu Chuqlluchallay,

Hamtam  harkakuyki

Wiña wiñaypaq, ama

Sunquykita rumiyachiychu.

CAYUPAN.png

CRISTIAN CAYUPÁN 

​

(CHILE)

Poesía:

​

EL ÁRBOL DE LA VIDA

 

El primer camino fue un manojo de piedras

emergiendo de la tierra

donde el hombre se valió de sí

para endilgar sus pasos

buscando el valle de la vida

Al encontrar el lenguaje

trazó un mapa en el suelo

y en el mismo barro escribió su historia

El árbol de la vida

es un camino tallado en la memoria del hombre

donde su viruta celebra

al juntarse con el recuerdo temprano

Un árbol fundado en la raíz del vocablo

donde su tronco se eleva a la altura del ser

Un árbol fornido irguiéndose al universo

El hombre es un camino sin salida

buscando los días sin fin

En la misma travesía

el camino se alarga y se extingue en su interior

como una mano apagada buscando el origen de la luz paterna

El árbol que buscamos cada día está en nosotros

en lo más íntimo del ser.

Kütral Vargas Huaiquimilla 2jpeg copy.jp

KÜTRAL VARGAS - Mapuche Huilliche

 

(CHILE)

Poesía:

 

Savoir faire

 

Construir desde el abismo las maletas de la muerte

Pensar en una moda desde el inicio del tiempo,

pensar mi pitón- cuero-cocodrilo

Misma piel  nunca besada

en la noche de mi ojo.

 

Crecer niña a manos de hombres

Hija de guerras y abrigos de piel.

 

En puntillas, imitación de tacón

anoréxica de macho

libero pelo, ramaje de loca.

 

No tengo copas en las manos

sin ruido los párpados.

 

Borracha estoy de mi espejo

Ojo platería fina

Kupitun

Little black dress

 

No quiero tener consciencia de mi

voz, de mi niña,

de hombre

de hambre

 

Fumarme un cigarro en el jadeo asesino,

disfrutar oculta la voz de su humo.

 

Bajar al mar anhelo ensordecida

por todas las voces de estos

cuerpos que no callan,

ballenas asesinando sus últimos cantos

cuidan del robo

la preciosa sangre.

 

El tiempo, las voces, los augurios lo comprueban

he nacido con serpientes emplumadas

al final de la espina.

saul gomes.jpg

SAÚL GOMES - Quechua

​

(PERÚ)

Poesía:

​

LLINKA RUNA

 

Mama llinka,

 tiyasqaykimantam hurqumurqayki.

Mama llinka,

munasqaykimanhina rikchakuqtam rachumurqayki.

Mama llinka,

 atiyniyuq makiykunawan llapi llapikuspay munasqayman tikrachirqayki.

Mama llinka,

yakuwan usyaykachispay, qullqita sunquykiman churaykurqayki.

Mama llinka,

munasqayman liwi liwi kaspita hina apaykachanaypaq, upayachirqayki

Mama llinka,

yarqay kawsayniypa kamachikuyninwa, ninawan kañaykurqayki.

Mama llinka,

manaña kawsaynikiman kutirinaykipaq, qaspiyachirqayki.

Mama llinka,

tuta punchawmi kawsanki wischuyta mikuspayki.

CATRILEO.jpg

DANIELA CATRILEO - Mapuche  

(CHILE)

Poesía:

​

Ensayamos un escenario de griteríos

 

para enojar a la montaña

 

con máscaras que tapizan

 

vestidurasssssspieles de fieras panterinas

 

y nuestros corazones al centro

 

 

 

Una geografía selvática

 

donde entrenamos flechas y coreografías

 

para nuestras centinelas

 

 

 

sssssssssDespués de esto

 

las noches no fueron más

 

que el invento del origen

 

un manojo de muertes a la intemperie

 

y tal vez

 

un poco de añejo mezcal

 

que nacía del primer árbol

 

 

 

Antes del horror estábamos vivas

 

Todas quisimos ser el sol

QUISHPE LEMA copy.jpg

QUISHPE LEMA - Kichwa
 
(ECUADOR)

Cuento:

 

KARI RUNA LLAKI KAWSAYMANTA ÑAWPARIMAY

 

Chillkapampa ayllullaktapika achka runakunami kawsashkakuna, tukuy kari runakunaka paypa kikin allpapimi llamkakushpa kawsarkakuna. Shuk runaka hichushka wakchami karka, payka mamata, yayata, panita, wawkitapash mana charirkachu, payka mana imata charirkachu. Kawsankapakka shuktak ayllupi sinchimi llamkashpa kawsarkakuna, wakinpika mana mikushpapash yallirkachu. Ña kullkita charishpaka, shuk sumak warmiwan sawarirkami, warmipa aylluka chariyukmi karkakuna. Chaymanta tukuy puncha hatun allpapimi llamkakushka yallik karka, wakin punchaka mana mikuyta mikushpa yallik karkachu, paypa warmika mana alli kuyarkachu, paytaka wakin wakinpi rikurkami.

​

Chay llakishka runaka, shuk puncha ñanpi tiyarishpa yuyarkami, ñukataka ñukapa warmika mana kuyanchu, paypa yaya, mama, turikuna, ñañakunapash mana alli rikunchu, ñukaka sapalla, wakchami kani, sapalla shinami yuyarirka. Chay runaka tiyarishpa kashpaka, shuk uchilla ukuchata rikurka, chay ukuchaka: -alli chishi mashiku, imatak rurakunki, imamanta llakillachu kapanki- nishpa tapurkami. Llakilla runaka: -alli chishi ukuchaku, ari, ñukaka llakillami kani, maymantak rinki- nishpa kutichirkami.

​

Uchilla ukuchaka: -llakilla kashpaka, haku ñukawan, ñukapash llakillami kapani, kunan pachaka mana mikunakuna tiyanchu. Chaymantaka haku hayakyakuta upyankapak- nirkami. Wakcha runaka: -haku ukucha mashiku- nishpa kutichirkami. Ña hayakyaku rantishpaka ishkantinllami upyakurka, chay runa ña ashaku machashpaka, ñami wakakushka, uchilla ukuchaka: -Imaraykutak wakakunki mashiku- tapurka. Wakcha runaka: ñukapa warmi, warmipa yaya, mama, ñañakuna, turikuna ñukataka makankuna, mana mikunatapash kunkunachu. Nirkami.

​

Ukucha piñarishpa: -kunanka, ña wasiman chayashpaka, punkuta haytashpa, warmipa yayata haytashpa, pikunatapash shamushpa haytanami kanki-, nishpa kunashka. Shinaka, wakcha runa, ukuchawan ña wasiman chayashpaka, shinami rurarka, ukuchaka ¡shinami, shinami!-, nishpa kaparirka. Ukuchapash: -ñukamanpash mana alli misitapash kachankichik- nishpa kaparirka.
Chay punchamanta, wakcha runapa warmi, warmipa ayllupash kuyashpami wakcha runataka charirkakuna.

hugo jamioy copy.jpg

HUGO JAMIOY - Camsá
 
(COLOMBIA)

Poesía:

 

Yagé

 

 

Sé quien eres

 

Te he mirado

en el Yagé

en el mágico mundo colorido;

la geometría borracha

ha mostrado las figuras perfectas

el sueño pensado

la alucinación, el tránsito

el viaje al otro mundo

donde reposan todas las verdades,

el mundo donde nada

se puede esconder

donde nada se puede negar,

el mundo donde todo

se puede saber

a ese mundo he llegado en mi viaje

y en mi camino tu imagen he visto;

todo lo que he mirado

a través de la guasca

que da poder

no te lo puedo decir

solo quiero que sepas

que te mirado.

gloria cáceres jpg copy.jpg

GLORIA CÁCERES - Quechua  

(PERÚ)

Poesía:

​

Parapa llimpin

​

¿Ima llimpiyuqmi para qaraykiman chayaptin?

 

¿Ima llimpiyuqtaq ñuqapa qarayman chayakuptin? 

 

¿Ima llimpiyuqtaq llimpikuna kachachaykunapas,

 

pukllaysapa kuyakuyninchik tinkuptinku?

 

Huk kutikunaqa parapas ninapas kanchik,   

 

hukkunataq qawapayaq mancharisqa phuyukuna.

 

¿Ima llimpiyuqtaq pacha para wayllukuptin

 

kuskachakuq kusikuynin tusuchiptin? 

 

¿Ima llimpiyuqtaq  mayu llapanta aytiptin

 

para mana riqsisqanman ayqikuptin?

 

Huk kutikuna wayrapi puqpu kani, 

 

hukkunataq llimpipa llipipiqnin.

 

¿Ima llimpiyuqmi  qiwa chaskiwaptinchik,  

 

maypi kuyakuyninchik maytukuyta maskaptin?

 

¿Ima llimpiyuqtaq manchakuyniy  munakuyniypas

 

kawsaypa k’anchaqnin wañukuchkaptin?

 

Huk kutikuna hanaq pacha uqhusqa  ch’imsikunawan

 

rupayniykunata qasillachin.

 

Kunantaq, para kanchaq pachanwan chayamun,

 

takyasqa llantuyta k’anchastin 

 

apupa kunakusqanta  apamustin.

 

¡Llimpiq para mana usyaqniyuq!

 

llimpiykiqa kuyakuqniykipa sunqunmi

 

wayllukusqay mana mich’aq para.

hurtado william jpg copy.jpg

WILLIAM HURTADO - Quechua
 
(PERÚ)

Poesía:

 

YO CRUZO EL RÍO CUANDO LA TEMPESTAD ARRECIA

 

Manan No me derrumba

sirpa makiq la pedrada

chanqasqan rumi que me lanza

 

urmachiwanchu, la mano artera

manallataq ni me lastima

wichananpaq la ponzoña

 

mach'aqwaypa de la sierpe

suchuq que para ascender

miyunpas k'iriwanchu; se arrastra;

 

aswanmi mayuta yo cruzo el río

chinpani cuando

t'uyur wiñariqtin la tempestad arrecia

 

mukukutataq y la cumbre

aypani alcanzo

mach'aqway mientras engullen

 

t'uruta el lodo

miskhushanankama. las serpientes.

Manan sipsikaq asnaynin No me hiere la fetidez

 

K'iriwanchu, manallataq del que murmura

llunk'uq, siminta ni la risa que disfraza

t'urpuwan pakasqanpas; el puñal con la lisonja;

 

achanqaraywan, yo aromo el derrotero

ritamawanmi con begonias

ñanta q'apachini, y retamas

 

intiwanraq, y me alzo

tuyawantaq con el sol

ñuqaqa phawani... y las calandrias...

alejandro enciso jpg.jpg

ALEJANDRO ENCISO - Quechua
 
(PERÚ)

Poesía:

 

VENAS ARDIENTES

 

Es el dolor de mi pueblo,

de mi pecho y de mi alma.

Y los relámpagos en Los Andes

iluminan a las pocas esperanzas

que aún persisten.

 

Es la tormenta que no cesa,

gotas de sudor

que saben al recuerdo de mi historia,

y a pizcas del viento,

construyeron grandes imperios,

en lo alto del Sondor Pata

al Sacsayhuaman para el Machupichu.

 

Es la rabia de mi gente.

Y como el rugir de los pumas,

desde las montañas gritan sus furias

al ver a mi Patria

bajo la potencia de los cacos con corbata.

 

Es la ira del Anku Ayllu,

de Pachacutec y de Mateo Pumacahua

y por sus almas revientan sus rabietas.

Ellos nos anuncian lo nuevo

de las venas que están ardiendo.

Y el pueblo, ya los espera.

 

Somos Los Inkas y los Chankas.

Somos el Perú.

Y te queremos ver de nuevo

sentado en tu pedestal.

 

Es el dolor de mi pueblo,

la rabia de mi gente

y con las tormentas que no cesan,

gota y con cual de las gotas,

queremos volver a verte:

grande.

bottom of page